Kun je de uitbraak van een pandemie of een enorme wijziging in de economie vergelijken met de veranderingen die apen in de natuur meemaken? En wat leert hun aanpassingsvermogen ons?

Patrick van Veen, de apendeskundige en bioloog, is de man om deze vragen aan voor te leggen. Hij is directeur en oprichter van de adviesorganisatie Apemanagement en brengt lessen uit de wereld van apen over naar organisaties. Daarnaast is hij mondiaal bestuurslid bij The Jane Goodall Institute, dat zich richt op de bescherming van chimpansees. Ook onderzoekt het nu al zo’n 60 jaar hoe de apen omgaan met grote veranderingen in hun leefgebied in Tanzania.

Er zijn grofweg twee manieren waarop apengroepen te maken krijgen met ingrijpende veranderingen, zegt Van Veen. ‘Ze hebben te maken met de menselijke impact, als er een stuk oerwoud wordt gekapt of een weg wordt aangelegd. Dat heeft veel invloed op het leefgebied. De verandering kan ook binnen apengroepen zelf zijn, bijvoorbeeld als er massale sterfte is door de uitbraak van een virus. Een van de eerste keren dat dit goed is gedocumenteerd is in de jaren ‘60 toen er een polio-uitbraak was in een chimpanseegroep in het nationaal park Gombe in Tanzania.’

‘Allereerst de tragedie die er ontstaat. Chimpansees kennen dezelfde emoties als mensen; er is rouw en verdriet om het verlies van familieleden. Daarnaast heeft het enorme impact op de sociale structuur. Overlijdt het alfamannetje dan komt er een machtsstrijd, gaat er een vrouwelijke chimpansee dood die hoog in de hiërarchie staat, dan gaat ook alles schuiven. Er zijn ook observaties van chimpanseegroepen die door een mazelenuitbraak of polio teruggingen van zo’n 70 naar 40 apen. Dat zet alles op zijn kop, inclusief de territoriale oorlogen uitbreken met andere groepen die zien dat de groep verzwakt is.’

‘Dat wordt heel verschillend waargenomen. Bij chimpansees, gorilla’s of orang oetans zien we dat de meeste dieren zo’n verandering van leefomgeving niet overleven. Die hebben niet het vermogen om snel te schakelen naar een andere sociale structuur of naar ander voedsel. Sommige apensoorten, zoals de resusapen of de hanuman langoer, passen zich heel snel aan de omgeving aan. In Azië leven ze samen met mensen, bij tempelcomplexen of in steden.’

‘Resusapen zijn veel bestudeerd, ook voor medisch onderzoek - daar danken we onze resusfactor aan- en zijn ook vaak losgelaten in nieuwe gebieden, bijvoorbeeld op een eiland in de VS. We hebben daardoor kunnen zien dat ze hun sociale structuur enorm goed weten aan te passen aan de omgeving. De hiërarchie wisselt. De ene keer zijn de vrouwtjes meer dominant, dan andere keer de mannetjes, afhankelijk van wat nodig is. Die flexibiliteit verklaart het succes.’

‘Ja, bij gorilla’s is er een volwassen vent, die de baas van de groep. Hij is met 200 kilo meer dan twee keer zo zwaar als de vrouwen, en ook al is hij zo stom als het achtereind van een koe, hij bepaalt wat er gebeurt, hij is de baas. Waarom kan dat? Voedsel is in de omgeving altijd wel aanwezig, de enige bedreiging is de concurrentie van andere groepen en met name solitaire mannen. Het draait alleen om veiligheid garanderen en fysieke kracht tonen.’

‘Nee, de instrumenten die wij mensen bijvoorbeeld wel hebben, ontbreekt bij gorilla’s of chimpansees. Als er bij ons iets verandert kunnen we overleggen met elkaar, oplossingen bespreken, flexibel zijn. Ik zeg ook wel eens als mensen tijdens een proces weigeren te veranderen: het is toch echt je eigen keuze om je op te stellen als een chimpansee.’

‘Op twee manieren. Je hebt de Darwiaanse aanpassing, de survival of the fittest. Die gaat over generaties heen, het gaat om veranderingen van lichaam, brein en hormoonhuishouding. Degene die zich het best aanpast krijgt de meeste nakomelingen, zo versnellen die nieuwe eigenschappen zich. Daarnaast heb je de gedagsmatige veranderingen, die wel binnen korte termijn kunnen gebeuren en door soortgenoten heel snel gekopieerd worden. Dat kopiëren is het belangrijkst, ook binnen organisaties waar mensen samenwerken. Er is altijd wel een slimmerik die een oplossing bedenkt, maar bepalend is of we het willen overnemen en of we het kunnen.’

‘Neem in deze crisis het gebruik van Zoom. Dat bestond al lang, maar mensen vonden het maar lastig en zeiden dat het veel te ingewikkeld voor ze was. Maar toen er externe druk ontstond bleek iedereen ineens online te kunnen vergaderen. Ik hoor er nooit meer iemand over dat het ingewikkeld is.’

‘Dat kan als er geniale oplossingen voorhanden zijn, maar we die gewoonweg niet zien. Ze worden bedacht op een plek waar we geen toegang toe hebben of de structuur van de organisatie is een belemmering. Een bekend voorbeeld zijn de Japanse Makaak-apen. Onderzoekers zagen dat apen in een groep de aardappels gingen wassen, zodat ze die zonder zand konden eten. Dat gedrag werd door andere apen in de groep overgenomen, maar niet door de volwassen mannetjes. Die hadden als gewoonte om bij elkaar te eten en zich af te zonderen. Ze hebben die oplossing gewoon niet gezien.’

‘Ja, je ziet dat bij groepen jongeren gedragingen ontstaan waar volwassen veel profijt van kunnen hebben. Alleen gaan wij volwassen toch geen kinderen bestuderen om een oplossing voor ons probleem te vinden. Nee, we kijken liever naar andere volwassenen. Leeftijdsgroepen leven erg gescheiden van elkaar, waardoor we soms goede oplossingen niet zien en waarnemen.’