Ze zijn duidelijk hoorbaar in de samenleving: mensen die denken dat er opzet in het spel is, dat het virus onderdeel is van een complot tegen de mensheid. Is geloven in samenzweringen een asymptomatisch bijverschijnsel van het coronavirus? En hoe komt het dat mensen als Willem Engel en Robert Jensen zo'n trouwe achterban hebben vergaard? Volgens communicatiewetenschapper Michael Hameleers (Uva) is het geloven in complotten - met name in crisistijd - geen zeldzaamheid. 'Mensen zitten met vragen waar ze geen antwoord op krijgen en gaan op zoek naar een alternatieve waarheid, naar antwoorden die makkelijker te geloven zijn.'

Een voorbeeld van een sterk staaltje complotdenken is de gedachte dat met het toekomstige vaccin een chip wordt geïnjecteerd om mensen permanent te blijven volgen. Een op de vijf mensen die in 2017 PVV stemde, vindt deze hypothese geloofwaardig of heel geloofwaardig. De SGP-stemmers scoren nog hoger; een op de drie vindt de stelling (heel) geloofwaardig.

Ook over het nieuwe coronavirus bestaan talloze theorieën. Zo zou het virus ontsnapt zijn uit een Chinees lab, of zou Microsoft-oprichter Bill Gates het coronavirus hebben uitgevonden. Wordt met een toekomstig vaccin een chip in mensen geïmplanteerd? Uit onderzoek van Kieskompas blijkt dat ongeveer 10 procent van de Nederlanders gelooft dat er rond corona vieze spelletjes worden gespeeld. Vooral de aanhang van rechtse partijen denkt in complotten.

Volgens Willem Engel, voorman van Viruswaarheid (voorheen Viruswaanzin) is de lockdown een aantasting van de rechtsstaat. De voormalig dans­leraar groeide uit tot het gezicht van coronasceptisch Nederland. Engel wantrouwt de overheid, scharrelt op eigen houtje wetenschappelijk onderzoek bij elkaar en vindt dat er per direct een eind moet komen aan de ander­halve meter-regel. Volgens Engel wordt data over besmettingen en sterftecijfers bovendien gemanipuleerd. Zijn achterban slikt die uitspraken als zoete koek. Wat doet Engel waardoor honderden mensen naar het Malieveld afreizen?

Hameleers, die recent onderzoek deed naar de communicatie van populistische politici, ziet populistisch taalgebruik terug bij Engel. 'Zijn taal is opruiend en anti-establishment, hij zoekt het negatieve sentiment. Toch is het niet alleen maar vijandig: hij probeert mensen ook tot kalmte te manen en profileert zich als redder: dit moeten we doen om weer een normale situatie te creëren. Hij ontpopt zich tot een soort goeroe. Zo van: De rest zijn pseudo-wetenschappers, maar ik ben een échte wetenschapper. De anderen, de gevestigde orde, hebben een verborgen agenda, maar ik heb die niet. Ik kan deze crisis oplossen, ik kan jullie redden', stelt Hameleers.

Volgens Hameleers zien complotdenkers de overheid niet als een orgaan dat het ook niet altijd even goed weet, maar als een autoriteit die bewust leugens verspreid om de waarheid te verhullen. Dat komt heel erg overeen met wat populisten doen. Er wordt opgeroepen tot actie, we moeten de regering stoppen, want die liegt.'

Hameleers stelt dat complotpredikers als Engel een groep bereikt die toch al wantrouwend tegenover de Nederlandse regering staat. Die worden daardoor bevestigd in wat ze al die tijd al dachten: de overheid is tegen ons. 'De groep die mensen als Jensen en Engel bereiken, heeft al een negatief beeld van de gevestigde orde. Ze bereiken ook maar een beperkte groep die niet meer overtuigd hoeft te worden.'

Toch gelooft 10 procent van de Nederlanders dat het coronavirus een complot tegen de mensheid is. Hoe kan het dat sommige mensen daar gevoelig voor zijn? 'Net als bij populistische kiezers, bestaat er veel onvrede. Het gevoel niet te krijgen waar men recht op heeft, dat andere groepen worden voorgetrokken. Dat wantrouwen wordt geprojecteerd op de regering, die toch al niet vertrouwd werd.'

Niet alleen Engel staat in de spotlights. Ook Robert Jensen, Lange Frans en Janet Ossebaard geloven dat een kleine groep, de 'elite' de macht wil grijpen en verantwoordelijk is voor al het slechte dat er in de wereld gebeurt. Daaruit vloeit bijna iedere complottheorie voort. En dat is iets van alle tijden, zegt Hameleers. 'Vooral in het geval van een crisis komt dat naar voren, omdat de gebeurtenissen dan te groot en ingewikkeld zijn om te bevatten. Dat is ook het geval met de klimaatcrisis. Mensen zitten met vragen waar ze geen antwoord op krijgen en gaan op zoek naar een alternatieve waarheid, naar antwoorden die makkelijker te geloven zijn en overeenkomen met bestaande overtuigingen.'

Volgens Hameleers is er in tijden van crisis sprake van grote onzekerheid en een enorme behoefte aan informatie. Als 'de elite' de antwoorden niet geeft, groeit die onzekerheid. En als er veel op het spel staat, zoals nu, is het aantrekkelijk om iemand te volgen die die duidelijkheid wel geeft.'

Om die groep mensen te bereiken is het volgens Hameleers belangrijk om die groep meer te betrekken bij het proces. Hij noemt meer transparantie en inzicht in het proces van informatievergaring als een mogelijke oplossing. Een harde tegenaanval werkt in ieder geval averechts en is niet effectief, stelt hij. 'Als er duidelijk kan worden gemaakt dat onjuiste informatie niet bewust verkeerd wordt verspreid, maar dat dat onjuiste informatie kan ontstaan in tijden van crisis, zou al helpen. Transparantie als het gaat om motieven (tot zo accuraat mogelijke informatie komen) en over het onderwerp zelf (aangeven wat de oorsprong van informatie is).'

Het zou kunnen helpen als de overheid zich kwetsbaar op zou stellen, stelt hij. 'We zitten allemaal in een situatie van onzekerheid, de juiste informatie is niet altijd aanwezig. Het is van belang om te zeggen dat je je baseert op feitelijke informatie, maar ook weergeven dat het proces verandert, de situatie kan over een paar weken anders zijn. Tegelijkertijd moet de overheid zich opstellen als autoriteit die geen twijfel wil veroorzaken. Dat maakt het lastig.'

Hameleers geeft als voorbeeld dat in eerste instantie werd gezegd: de scholen hoeven niet dicht, mondkapjes zijn niet verplicht want die werken niet. 'Dat die koers later verandert, voelt voor sommige mensen alsof de overheid plotseling 180 graden draait. Dat kan misleidend overkomen.'

Bij wie ligt de verantwoordelijkheid om complotdenkers de juiste informatie te verschaffen? 'Kijk, mensen die toch al wantrouwend zijn, die gaan niet luisteren. Maar transparantie van de regering over het proces kan zeker helpen. Ik denk wel dat mensen meer bewust moeten worden gemaakt dat alternatieve bronnen niet altijd juist zijn, al ligt die verantwoordelijkheid ook bij mensen zelf. Het is een gevecht dat moeilijk te winnen is, want voor elk feit is altijd een tegenfeit te vinden.'